Τρίτη 24 Απριλίου 2012

Εντγκάρ Μορέν - Εγκώμιο της μεταμόρφωσης

Ο Εντγκάρ Μορέν (Edgar Morin), Διευθυντής Ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας (CNRS) της Γαλλίας, γεννήθηκε το 1921 στο Παρίσι από γονείς που ανήκαν στην εβραϊκή μεσογειακή διασπορά και είχαν ζήσει πολλά χρόνια στη Θεσσαλονίκη. Λίγο πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο εντάχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα και έλαβε ενεργό μέρος στην Αντίσταση. Αργότερα (1951) διαγράφηκε από το Γαλλικό Κ.Κ. και έγινε ένας διεισδυτικός και οξύς κριτικός του σταλινικού ολοκληρωτισμού. Αφιερώθηκε έκτοτε στην επιστημονική και τη συγγραφική εργασία του, παραμένοντας πολιτικά αυτόνομος, δίνοντας πάντα το παρόν με την κριτική του στάση απέναντι στα "μεγάλα γεγονότα" του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Το 1957 ίδρυσε μαζί με τον Κώστα Αξελό και άλλους το περιοδικό "Arguments". Έχουν κυκλοφορήσει στην ελληνική γλώσσα τα ακόλουθα έργα του Εντγκάρ Μορέν: "Οι σταρ" (Παϊρίδης, χ.χ.), "Αφήνοντας τον εικοστό αιώνα" (Ροές, 1987), "Να σκεφτούμε την Ευρώπη" (Εξάντας, 1991), "Γη-πατρίδα" (Οδυσσέας, 1993), "Έρωτας-ποίηση-σοφία" (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 1997), "Μια πολιτική πολιτισμού" (Νέα Σύνορα, 1998), "Κοινωνιολογία" (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 1998), "Τα δαιμόνιά μου" (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 1999), "Το καλοφτιαγμένο κεφάλι" (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2000), "Η ανθρώπινη φύση: το χαμένο παράδειγμα" (Εναλλακτικές εκδόσεις, 2000), "Η Μέθοδος: 3. Η γνώση της γνώσης" (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2001). Άλλα έργα του: "L' homme et la mort" (1951), "Autocritique" (1959), "L' esprit du temps" (1962-1976), "Le vif du sujet" (1969), "La methode 5 τόμοι" (1977-1991) κ.λπ.


Όταν ένα σύστημα είναι ανίκανο να θεραπεύσει τα ζωτικά του προβλήματα φθείρεται, διαλύεται ή καταφέρνει να δημιουργήσει ένα μετα-σύστημα που μπορεί να θεραπεύσει τα προβλήματά του: μεταμορφώνεται. Το σύστημα Γη είναι ανίκανο να οργανωθεί για να θεραπεύσει τα ζωτικά του προβλήματα: οι πυρηνικοί κίνδυνοι γίνονται πιο σοβαροί με τη διασπορά και με την πιθανή κατοχή ατομικών όπλων από ιδιώτες· η βιόσφαιρα υποβαθμίζεται· η παγκόσμια οικονομία είναι ανεξέλεγκτη· η πείνα επανεμφανίζεται· οι εθνο-πολιτικο-θρησκευτικές συγκρούσεις τείνουν να μετατραπούν σε πολιτισμικούς πολέμους.


Η διεύρυνση και η επιτάχυνση όλων αυτών των διαδικασιών μπορεί να εκληφθεί ως η αποχαλίνωση μιας τρομερής αρνητικής ανατροφοδότησης, ως η διαδικασία με την οποία φθείρεται ανεπανόρθωτα ένα σύστημα.


Το πιθανό είναι η φθορά. Το απίθανο αλλά δυνατό είναι η μεταμόρφωση. Τι είναι, όμως, η μεταμόρφωση; Συναντάμε αμέτρητα παραδείγματά της στο ζωικό βασίλειο. Η κάμπια που κλείνεται σε μια χρυσαλλίδα αρχίζει μια διαδικασία ταυτόχρονης αυτοκαταστροφής και αυτο-ανακατασκευής, σύμφωνα με την οργάνωση και τη μορφή της πεταλούδας· είναι διαφορετική από την κάμπια, παραμένοντας όμως η ίδια. Η γέννηση της ζωής μπορεί πιθανόν να εκληφθεί σαν τη μεταμόρφωση μιας φυσικο-χημικής οργάνωσης, που όταν φτάνει σε ένα σημείο κορεσμού, δημιουργεί τη ζώσα μετα-οργάνωση· αυτή περιλαμβάνοντας τα ίδια φυσικο-χημικά συστατικά, παράγει νέες ποιότητες.


Η δημιουργία των ιστορικών κοινωνιών στη Μέση Ανατολή, στην Ινδία, στην Κίνα, στο Μεξικό, στο Περού συνιστά μια μεταμόρφωση που ξεκινώντας από ένα μείγμα αρχαϊκών κοινωνιών κυνηγών-συλλεκτών παρήγαγε τις πόλεις, το Κράτος, τις κοινωνικές τάξεις, την εξειδίκευση της εργασίας, τις μεγάλες θρησκείες, την αρχιτεκτονική, τις τέχνες, τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία. Παρήγαγε όμως και δεινά: τον πόλεμο, τη δουλεία. Από τον 20ό αιώνα τίθεται το πρόβλημα της μεταμόρφωσης των ιστορικών κοινωνιών σε μια κοινωνία-κόσμο νέου τύπου, που θα περιλαμβάνει τα έθνη-κράτη χωρίς να τα καταργεί. Γιατί η συνέχιση της ιστορίας, δηλαδή των πολέμων, από τα Κράτη που διαθέτουν όπλα απόλυτης καταστροφής, οδηγεί στην ημι-καταστροφή της ανθρωπότητας. Ενώ για τον Φουκουγιάμα, οι δημιουργικές δυνατότητες της ανθρώπινης εξέλιξης εξαντλούνται με την αντιπροσωπευτική δημοκρατία και τη φιλελεύθερη οικονομία, εμείς πρέπει να σκεφτόμαστε πως, αντιθέτως, η ιστορία είναι αυτή που εξαντλείται και όχι οι δημιουργικές ικανότητες της ανθρωπότητας.


Η ιδέα της μεταμόρφωσης, πιο πλούσια από την ιδέα της επανάστασης, διατηρεί τη μεταμορφωτική της ριζοσπαστικότητα αλλά τη συνδέει με τη διατήρηση (της ζωής, της πολιτισμικής κληρονομιάς). Για να πάμε προς τη μεταμόρφωση όμως, πώς να αλλάξουμε ρότα; Ακόμα κι αν μας φαίνεται πιθανό να διορθώσουμε μερικά στραβά, είναι απίθανο να σταματήσουμε το τεχνο-επιστημονικο-οικονομικο-εκπολιτιστικό κύμα που οδηγεί τον πλανήτη στην καταστροφή. Κι όμως, η ανθρώπινη Ιστορία άλλαξε πολλές φορές ρότα. Όλα ξεκινούν πάντοτε από ένα νεωτερισμό, ένα νέο μήνυμα που ξεφεύγει από το καθιερωμένο, που είναι περιθωριακό, απλό, συχνά αόρατο στους συγχρόνους του. Έτσι ξεκίνησαν οι μεγάλες θρησκείες: ο βουδισμός, ο χριστιανισμός, ο μουσουλμανισμός. Ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε ως παράσιτο των φεουδαλικών κοινωνιών για να ξεπεταχτεί τελικά και, με τη βοήθεια των βασιλείων, να τις διαλύσει.


Η νεωτερική επιστήμη δημιουργήθηκε ξεκινώντας από κάποια καινοτόμα και διασκορπισμένα πνεύματα, το Γαλιλαίο, το Μπέικον, το Ντεκάρτ· και έπειτα δημιούργησε τα δίκτυα και τους συλλόγους της, τρύπωσε στα πανεπιστήμια του 19ου αιώνα, κατόπιν στον 20ό αιώνα στις οικονομίες και τα Κράτη για να γίνει ένας από τους τέσσερις ισχυρούς κινητήρες του διαστημόπλοιου Γη. Ο σοσιαλισμός γεννήθηκε από κάποια αυτοδίδακτα και περιθωριοποιημένα πνεύματα του 19ου αιώνα για αν γίνει μια τρομερή ιστορική δύναμη στον 20ό. Σήμερα, χρειάζεται να ξανασκεφτούμε τα πάντα. Να ξαναρχίσουμε τα πάντα.


Στην πραγματικότητα όλα ξανάρχισαν, αλλά χωρίς να το γνωρίζουμε. Βρισκόμαστε στο στάδιο των απλών, αόρατων, περιθωριακών, διασκορπισμένων εκκινήσεων. Γιατί υπάρχει ήδη σε όλες τις ηπείρους ένας δημιουργικός αναβρασμός, μια πληθώρα τοπικών πρωτοβουλιών που έχουν την έννοια της οικονομικής, κοινωνικής, πολιτικής, γνωστικής, εκπαιδευτικής , ηθικής αναγέννησης ή αυτή της αλλαγής του τρόπου ζωής.


Αυτές οι πρωτοβουλίες δε γνωρίζονται μεταξύ τους, καμιά υπηρεσία δεν τις απογράφει, κανένα κόμμα δεν έχει ιδέα. Αλλά είναι το εκκολαπτήριο του μέλλοντος. Πρόκειται να τις αναγνωρίσουμε, να τις καταγράψουμε, να τις αντιπαραβάλλουμε, να τις καταχωρήσουμε και να τις συνδυάσουμε σε μια ποικιλία μεταρρυθμιστικών οδών. Είναι οι πολλαπλές οδοί που θα μπορέσουν αναπτυσσόμενες από κοινού να συνδυαστούν για να δημιουργήσουν μια νέα οδό, η οποία μπορεί να μας οδηγήσει προς την ακόμα αόρατη και ασύλληπτη μεταμόρφωση. Για να διαμορφώσουμε τις οδούς που θα συναντηθούν στην Οδό, πρέπει να απελευθερωθούμε από τις περιορισμένες εναλλακτικές στις οποίες μας εξαναγκάζει ο κόσμος της ηγεμονικής σκέψης και γνώσης. Έτσι, χρειάζεται να παγκοσμιοποιούμε και να απο-παγκοσμιοποιούμε ταυτόχρονα, να αναπτύσσουμε και να απο-αναπτύσσουμε, να ανοιγόμαστε και να κλεινόμαστε.


Ο προσανατολισμός «παγκοσμιοποίηση/απο-παγκοσμιοποίηση» σημαίνει πως αν χρειάζεται να πολλαπλασιάσουμε τις διαδικασίες πολιτισμικής επικοινωνίας και πλανητικοποίησης, αν χρειάζεται να εγκαθιδρύσουμε μια «Γη-πατρίδα», χρειάζεται επίσης να προωθήσουμε με απο-παγκοσμιοποιητικό τρόπο την διατροφή της εγγύτητας, τις βιοτεχνίες της εγγύτητας, το εμπόριο της εγγύτητας, την περιαστική γεωργία, τις τοπικές και περιφερειακές κοινότητες.


Ο προσανατολισμός «ανάπτυξη/απο-ανάπτυξη» σημαίνει πως χρειάζεται να αναπτύξουμε τις υπηρεσίες, την πράσινη ενέργεια, τις δημόσιες μεταφορές, την πληθυντική οικονομία που περιλαμβάνει την κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία, τη χωροταξία του εξανθρωπισμού των μεγαλουπόλεων, τις αγροτικές και κτηνοτροφικές βιολογικές φάρμες· αλλά πρέπει να απο-αναπτύξουμε τις καταναλωτικές δηλητηριάσεις, τη βιομηχανοποιημένη τροφή, την παραγωγή αναλώσιμων και μη επισκευάσιμων αντικειμένων, την κυκλοφορία με το αυτοκίνητο, τις οδικές μεταφορές (προς όφελος των σιδηροδρομικών μεταφορών).


Ο προσανατολισμός «άνοιγμα/κλείσιμο» σημαίνει πως ο σκοπός δεν είναι πια κυρίως το άνοιγμα στα υλικά αγαθά, στην αποτελεσματικότητα, στην αποδοτικότητα, στο μετρήσιμο· είναι επίσης η επιστροφή του καθενός στις εσωτερικές του ανάγκες, η μεγάλη επιστροφή στην εσωτερική ζωή και στο πρωτείο της κατανόησης του άλλου, στο πρωτείο της αγάπης και της φιλίας.


Δεν αρκεί πια να καταγγέλουμε. Τώρα χρειάζεται να εκφραστούμε. Δεν αρκεί πια να επισημαίνουμε τον επείγοντα χαρακτήρα της κατάστασης. Πρέπει και να ξέρουμε πια πως να ξεκινήσουμε με το να ορίζουμε τις οδούς που θα οδηγούσαν στην Οδό. Αυτό στο οποίο θα προσπαθήσουμε να συνεισφέρουμε. Για ποιους λόγους οφείλουμε να ελπίζουμε; Μπορούμε να διατυπώσουμε πέντε αρχές της ελπίδας.


1. H ανάδυση του απίθανου. Με αυτό τον τρόπο, δύο φορές η νικηφόρα αντίσταση της μικρής Αθήνας στην τρομερή περσική δύναμη, πριν από πέντε αιώνες, παρότι ήταν πολύ απίθανη, επέτρεψε τη γέννηση της δημοκρατίας και της φιλοσοφίας. Το ίδιο αναπάντεχη ήταν και η «κατάψυξη» της γερμανικής επίθεσης μπροστά στη Μόσχα το φθινόπωρο του 1941· έπειτα, απίθανη ήταν και η νικηφόρα αντεπίθεση του Ζούκοφ που ξεκίνησε στις 5 Δεκεμβρίου και την ακολούθησε η επίθεση στο Περλ Χάρμπορ που έβαλε και τις Ηνωμένες Πολιτείες στον παγκόσμιο πόλεμο.


2.Οι έμφυτες γενεσιουργές/δημιουργικές αρετές της ανθρωπότητας. Ό,τι συμβαίνει σε κάθε ενήλικο ανθρώπινο οργανισμό όπου τα βλαστοκύτταρα είναι εξοπλισμένα με πολλαπλές (πολυδύναμες) αλλά ανενεργές ικανότητες, χαρακτηριστικές των εμβρυϊκών κυττάρων, συμβαίνει και σε κάθε ανθρώπινο ον, σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία με αναγεννητικές, γενεσιουργές, δημιουργικές αλλά εν υπνώσει ή ανεσταλμένες αρετές.


3. Οι αρετές της κρίσης. Μαζί με τις δυνάμεις της ύφεσης ή της διάλυσης ξυπνούν και οι γενεσιουργές δημιουργικές δυνάμεις, μέσα στην πλανητική κρίση της ανθρωπότητας.


4.Ο τρόπος με τον οποίο συνδυάζονται οι αρετές του κινδύνου: «Εκεί που αναπτύσσεται ο κίνδυνος, αναπτύσσεται και αυτό που μας λυτρώνει». Η έσχατη ευκαιρία είναι αξεχώριστη από τον έσχατο κίνδυνο. 


5.Η πανάρχαια προσδοκία της ανθρωπότητας για την αρμονία (παράδεισος, κατόπιν ουτοπίες, ελευθεριακές/σοσιαλιστικές/κομουνιστικές ιδεολογίες, νεανικές επιθυμίες και επαναστάσεις της δεκαετίας του ’60). Αυτή η επιθυμία ξαναγεννιέται μέσα σε μια πληθώρα πρωτοβουλιών, πολλαπλών και διασκορπισμένων, που θα μπορέσουν να γεννήσουν μεταρρυθμιστικές οδούς, προορισμένες για να συναντηθούν σε μια καινούργια οδό.


Η ελπίδα είχε πεθάνει. Οι μεγαλύτερες γενιές είναι απογοητευμένες για τις διαψευσμένες τους ελπίδες. Η νέα γενιά στενοχωριέται που δεν έχει πια ένα σκοπό όπως η δική μας αντίσταση κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Αλλά ο δικός μας σκοπός έφερε μέσα του και το αντίθετό του. Όπως έλεγε ο Βασίλι Γκροσμάν του Στάλινγκραντ, η μεγαλύτερη νίκη της ανθρωπότητας ήταν ταυτοχρόνως και η πιο μεγάλη της ήττα, αφού ο σταλινικός ολοκληρωτισμός έβγαινε νικητής. Η νίκη των δημοκρατιών επανεγκαθίστατο μαζί με την αποικιοκρατία τους. Σήμερα, ο σκοπός είναι αναμφίβολα έξοχος: πρόκειται για τη σωτηρία της ανθρωπότητας.


Η αληθινή ελπίδα γνωρίζει πως δεν είναι καθόλου βέβαιη. Είναι η ελπίδα όχι για τον καλύτερο κόσμο, αλλά για έναν κόσμο καλύτερο. Η απαρχή είναι μπροστά μας, έλεγε ο Χάιντεγκερ. Και η μεταμόρφωση θα ήταν πραγματικά μια νέα αρχή.


[Το παραπάνω κείμενο δημοσιεύθηκε στις 10/1/10 στη γαλλική εφημερίδα Le Monde. Μια συντομευμένη του μορφή δημοσιεύθηκε από το Θανάση Γιαλκέτση στις 11/4/10 στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία.]


μετάφραση: Θανάσης Πολλάτος

πηγή: http://autonomyorbarbarism.blogspot.com/2010/04/blog-post.html